آموزش معماری در جامعه­ ی امروز

خطی که از معمار برجای می­ماند و اثری که معمار طراحی می­کند برآمده از برسنج­های (پارامترهای) مختلفی بوده و هست که با گذشت زمان کم و زیاد شده­ اند و اشکال جدیدتری به خود گرفته ­اند. نکته ­ی کلی آن است که عوامل اثرگذار بر شکل ­گیری این برسنج­ها امروز احتمالا متعددتر از هر زمان دیگری در سیر تجربیات بشر است. در زمانه­ ای که اضداد متعددی در جوامع انسانی کنار هم گرد آمده ­اند، یک شاگرد معماری باید حوزه ­های مهم را شناسایی  و اطلاعات موثر را از میان انبوه اطلاعات و حوزه­ های گوناگون فراخوان کند. اما پرسش اصلی این نوشتار آن است که هدایت و راهبری این شاگرد چگونه باید صورت بگیرد؟ نقش استاد و راهبر در پرورش قوه ­ی درک و تحلیل شاگرد چیست و اساسا چقدر این امر قابل آموزش است؟

مدت تالیف پست: 100 دقیقه / مدت خواندن پست: 7 دقیقه

"استاد" در تمامی حِرَفی که پیش از این وجود داشتند مسئول آموزش "فن" و "سبک زندگی" لازم برای آن حرفه به شاگرد بوده است. شاگرد معمار از استاد خود علاوه بر طاق زنی و کاشی سازی و گچ بری و... اصول زندگی معمارانه، حضور در جامعه، پیوند دین با معماری و مسائلی از این دست را نیز می­ آموخت. متن فتوت ­نامه ­ی معماران که تا امروز برجای مانده نشان می­دهد که نوآموز معماری در آن دوران چه نکات اجتماعی و دینی را فرا می­گرفته است. شیوه­ ی قدیم استاد و شاگردی ایجاب می­کرد که استاد در مراحل مختلف کار اطلاعات لازم را در اختیار شاگرد خویش بگذارد. در این شیوه شاگرد اطمینان دارد که هر بخش از علم/هنر را در نقطه ­ی مبرم خود خواهد آموخت و علیرغم مکاشفه و مداقه در جهان پیرامون خویش، سرگشتگی کمتری نصیبش می­گردد. به عبارتی پرورش شاگرد در طول یک فرایند خطی و مرحله ­ای شکل می­گرفت که البته این مراحل را می­توان به صورت نقاطی ابرگون پیرامون این خط مدل کرد. چرا که تفاوت انسان ­ها و جهان­بینی ­ها منجر به تفاوت روش­های آموزش نیز می­شود.

لیکن امروزه یک دانشجوی (به طور کلی یک فراگیرنده ­ی) معماری در میان حجم وسیعی از اطلاعات و داده قرار دارد. اطلاعات و داده­ هایی که از پیشینه­ ی ذهنی و دانشی، گرایش­های شخصی، مطالعه، زیستن در جامعه­، شیوه ­های تربیتی و... به وی می­رسد انبوه­تر از آن است که توان پردازش دقیق همه ­ی آنها در انسان باشد. در چنین شرایطی دیگر نمی­توان از استاد معماری انتظار داشت تا دست شاگرد را بگیرد و با آموزش و اکتشاف عرصه­ های پیش ­روی وی را روشن کند. امروزه حتی سبک زندگی­ها نیز چنان متفاوت شده­ اند که ممکن است شاگرد و استاد را در دو دنیای متضاد قرار دهد. دیگر از استاد معماری (کسی که در طول سالیان کار و تجربه، مهارت و جهان­ بینی این حرفه را کسب کرده است) می­توان توقع داشت که صرفا مسیرهای مختلف را به دانشجو بنمایاند، وی را از ارتکاب کور اشتباهات برحذر دارد، تاثیر لایه ­های مختلف یک پروژه را در طراحی به وی بیاموزد و به جای سبک زندگی، "آداب" درستِ معماری کردن را منتقل کند. دیگر مواردی نظیر شیوه ­ی زیست اجتماعی، تدین و دین­مداری و حتی اصول فنی کار معماری را به دلیل گستردگی و یا تنافر نمی­توان کامل آموزش داد. به عبارت دیگر به جای آموزش مهارت­ها و بینش معماری، می­توان به راه­نمایی اساتید چشم داشت و انتخاب مسیر و تعقل در این باره را در شیوه­ایی هدایت شده به خصوصیات دانشجو واگذاشت. اگر به موارد فوق، گرفتاری­ های نظام آموزشی و نارسایی ­های آن را که گریبان­گیر سایر رشته­ ها نیز هست بیافزاییم، فراغت کمتری برای دانشجو و استاد باقی می­ماند.

با توصیفاتی که ذکر شد شاید بتوان واژه ­ی "مربی" را جایگزین مناسبی برای استاد در شرایط امروز، با توجه به نقش ایشان دانست. مربی با معنای پرورش دهنده (ذیل مدخل مربی در فرهنگ معین) کسی است که به جای تدریس و آموزش دروس (مدرس، معلم) و صرف نظر از آموزش تمام ابعاد زندگی که با رشته مرتبط هستند (استاد) به پرورشِ دانشجو می­پردازد. پرورش نیازمند انتقال بینش و بزرگ کردن شخص است تا خود مسیرش را بیابد و دیگر منوط به آموزش قطعی و همه جانبه نیست.

حال روحیه ­ی غالب دانشجویان در فضای آموزشی ایران را تصور کنید. غالبا دانشجویان به خصوص در سال­های اولیه ­ی آموزش (دوره­ ی کارشناسی که زیربنای فکری را شکل می­دهد) بیش از حد وابسته به استاد هستند. روحیه­ ی ایشان ایجاب می­کند که استاد بیشتر مطالب را عین به عین منتقل کند و اگر مسیری به ایشان نمایانده شود کمتر رهرو پیدا می­کند. شاید بتوان علت اصلی این امر را نظام آموزش و تربیتی دانست که جوانان را از سنین ابتدایی به این روش عادت می­دهد و کمتر رمقی برای مکاشفه و آزمون و خطا باقی می­گذارد.

با وجود موانع و شرایط آموزش که ذکر شد، باید به خاطر داشته باشیم که این وضعیت بعد از سالیان طولانی نظام استاد-شاگردی پدیدار شده و یافتن راه حل مناسب برای آن مستلزم هم ­اندیشی و آزمون و خطای صاحب­ نظران این رشته است. برای تحقق این امر باید شاهد تغییراتی در رفتار دانشجویان و اساتید محترم معماری باشیم تا به مرحله­ ای برسیم که انتخاب مسیر و پیمایش آن در فضایی سالم، آگاهانه و با ملاحظه­ ی دیدگاه­ های شخصی افراد اتفاق بیافتد.