پنجره های قدیمی تهران ( قسمت دوم )

در قسمت قبل تا حدودی با پنجره در معماری سنتی ایران آشنا شدیم. همانطور که وعده داده بودیم در این قسمت به طور خلاصه با تحولات دوره ی قاجار (دوران انتقال ) مانند ورود معماری فرنگی و عناصر معماری فرنگی و ویژگی های پنجره شامل انواع٫ تعداد و تناسبات٫ عناصر همجوار و تزیینات آن آشنا میشویم.

1.معماری فرنگی

• معماری فرنگی

معماری ایرانی٫ با گسترش روابط با اروپاییان٫ در برخی زمینه ها به تدریج مورد بی توجهی قرار گرفت و تقلید از معماری فرنگی به ویژه در کاخها و عمارتهای حکومتی و عمارت های اعیان و اشراف در تهران و برخی شهرهای بزرگ گسترش یلفت.

شیوع " صنعت بنایی سبک اروپایی " یکی از افتخارات! دوره ی ناصرالدین شاه به شمار میرفت.

به تدریج با همه گیر شدن انواع نان های فرنگی٫ کبریت فرنگی٫ موسیقی اروپی٫ زین و یراق فرنگی٫ صنعت سیگار سازی و... به تدریج برخی از طرح ها و عناصر معماری اروپا نیز مورد توجه قرار گرفت.

در المآثر و الآثار و نیز در روزنامه های شرف و شرافت به عمارت های متعددی مانند شمس العماره و عمارت خوابگاه و... در زمینه ی تقلید از بناهای فرنگی اشاره شده است. چکونگی اقتباس از آثار خارجی متفاوت بوده است. برای مثال در شمس العماره شکل و ترکیب حجمی از بناهای اروپایی اقتباس شده است و در طراحی نما از عناصر و جزییات ایرانی نیز بهره جسته است. و در بنای عمارت خوابگاه علاوه بر شکل و ترکیب حجمی در نماها نیز اقتباس نسبتا کاملی از الگوهای خارجی صورت گرفته است.

شمس العماره

• پنجره های پالادین

در دوره ی رنسانس٫ ترکیبی نسبتا جدید از چند دهانه ابداع شد. این نوآوری که گویا از سوی برامانت ( معمار ایتالیایی در دوره ی رنسانس )  صورت گرفت از سه دهانه ی پیوسته به یکدیگر تشکیل شده بود که دهانه ی وسط دارای طاقی قوسی شکل بود در حالیکه هریک از دو دهانه ی واقع در دوسوی آن٫ دارای طاقی مسطح و افقی بود. و به شکل های مختلف مانند رواق با دهانه های باز یا به شکل پنجره استفاده می شده است.

این ترکیب بارها توسط سرلیو و پالادیو ( معماران دوره ی رنسانس ) مورد استفاده قرار گرفت و به همین مناسبت به نام پنجره ی سرلیویی و پالادین نیز شهرت یافت. ناگفته نماند از آن به عنوان پنجره ی ونیزی هم یاد کرده اند. مهمترین و آشکارترین اقتباس از آن در میدان حسن آباد تهران است

• سنتوری

سنتوری٫سطح مثلثی شکل ابتدای بام معابد یونانی بود که معمولا ورود به معبد از طریق آن صورت میگرفت.

این عنصر به عنوان یکی از ویژگی های مهم معماری کلاسیک در بسیاری از بناهای اروپایی کاربرد داشته و غالبا عنصری سازه ای یا نمادین بود که به تدریج در وسط و بالای ورودی کارایی یافت و علاوه بر بالای بام در بالای در و پنجره نیز استفاده شد.

شکل های گوناگونی را داراست٫ مانند حذف لبه ی بالایی یا پایینی به اسم سنتوری شکسته٫ ایجاد قوس واحد یا ترکیبی از چند قوس به جای مثلث.

تهران.خیابان لاله زار

تهران.عمارت کامرانیه

نمونه ای از سنتوری در بالای پنجره ها

• پیکره

در بناهای تاریخی در دوره ی اسلامی از پیکره ی انسان یا جانداران برای زیبا سازی بنا استفاده نمی شده است اما در دوره ی قاجار و سپس در دهه های بعد به سبب تاثیر معماری و مجسمه سازی غرب٫ به تدریج ساختن پیکره رواج یافت. پیکره ی ناصرالدین شاه در حال اسب سواری٫ یکی از نخستین پیکره هایی بود که به گونه ای پرشکوه ساخته شد.

در تعداد انگشت شماری از بناها پیکره بر فراز بام نصب میشد و همچنین ساخت پیکره به وسیله ی گچبری دز لچکی بالای پنجره یا در سینه ی سنتوری رایج شد. و از انواع پیکره ی فرشتگان بالدار٫ انسان با بدن جانداران و ... استفاده میشد.

تهران.ساختمان پارک اتابک

تهران.خیابان ناصر خسرو.روبروی وزارت دارایی

2.پنجره های تهران

1.2.انواع پنجره

• پنجره های همکف

پنجره های همکف غالبا در گروه بودند:نخست پنجره های کنار گذرگاه های عمومی که دارای حفاظ فلزی بود و دوم پنجره های درون حیاط که فاقد حفاظ بود.

تهران.خیابان هدایت.خیابان علایی

• پنجره های طبقه بالا

بسیاری از ساختمان هایی که در دهه های نخست این قرن در کنار خیابان های اصلی ساخته شدند دو طیقه بودند.

تهران.خیابان جمهوری.میدان استقلال.(وضع پیشین)

• پنجره های واقع در نبش

بسیاری از ساختمان هایی که در محل برخورد دو گذرگاه بودند به گونه ای طراحی میشدند که در محل برخورد٫ حرکت بصری و حجمی روان بین دو سطح ایجاد شود. در ابتدایی ترین راه حل٫ یک سطح پخ با زاویه ی 45 درجه یا یک سطح منحنی در کنج ایجاد میکردند و در راه حل بهتر آن را به اندازه ای میگرفتند که یک پنجره در آن جای گیرد. گاه برای تاکید بیشتر از بالکن بدون سقف یا دارای سقف و ستوندار استفاده میکردند. گاه نیز در محل برخورد از حجم استوانه ای استفاده میکردند و در برخی نمونه ها برای پنجره را نیز به تناسب آن منحنی میکردند.

تهران.خیابان جمهوری

تهران.خیابان جمهوری.نبش خیابان لاله زار نو

• پنجره ی بیرون آمده

ساختن پنجره ی بیرون آمده از بدنه ی ساختمان در کنار کوچه و خیابان در بافت درونگرای تاریخی در ایران چندان معمول نبود. در تهران نیز تعداد بسیار اندکی و انگشت شماری از ساختمان های دوران انتقال دارای چنین پنجره هایی هستند.

تهران.خیابان نوفل لوشاتو.روبروی سفارت روسیه

2.2 تعداد پنجره در یک دهانه

• یک پنجره در یک دهانه

این نوع دهانه ها را میتوان به دو گروه تقسیم کرد:

نخست دهانه هایی با عرض اندک که طبیعی ست تنها یک پنجره در آن درنظر گرفته می شد و دوم یک پنجره با ابعاد نسبتا عریض قرار داده میشد تا نور کافی تامین گردد و غالبا این نوع پنجره ها چهار لنگه بود

در دهه های آغازین قرن حاضر٫ در سیاری از واحدهای مسکونی٫ به خصوص خانه های دارای حیاط٫ از یک پنجره ی بزرگ برای نورگیری استفاده میشد.

• دو پنجره در یک دهانه

این نوع دهانه ها را میتوان به چهار گروه تقسیم کرد:

نخست شامل دهانه هایی با دو پنجره ی ساده با پیروی از اصل تقارن و تعادل بدون عنصر پیوند دهنده بین دو پنجره٫

دوم دهانه هایی که دو پنجره با یک عنصر ( مانند کتیبه یا گچبری و آجرکاری و...) از لحاظ بصری به هم پیوند داده شده اند.

سوم٫ دو پنجره به سبب اتصال پا کار و قوس به یکدیگر٫ ترکیب خاصی را پدید آورده اند که آنهارا پنجره های دو قلو یا دوتایی می نامند.

چهارم دهانه هایی که از نوع سوم پیشرفته تر است طوری که قوس های دو پنجره کناریکدیگر در قسمت پا کار به شکلی به هم مرتبط شده اند و علاوه بر آن٫ قوس های آنها٫ درون یک قوس بزرگتر که غالبا تمام دهانه را فرا میگیرد٫ جای گرفته اند.

تهران.خیابان جمهوری.بین خیابان حافظ و میرزا کوچک خان

نمونه هایی از دهانه هایی که دارای دو پنجره هستند.

• سه پنجره در یک دهانه

این نوع دهانه ها را میتوان به سه گروه تقسیم کرد:

نخست٫ دهانه هایی که شامل سه پنجره ی مساوی و هم شکل است.

دوم دهانه هایی که یک پنجره ی بزرگ در وسط و دو پنجره کوچک در دو سمت آن دارد.

سوم دهانه هایی ست که شامل یک ترکیب استوار و زیبا از سه پنجره است. که در برخی نمونه ها همان پنجره پالادین است.

تهران.خیابان حافظ

نمونه هایی از دهانه هایی که دارای سه پنجره هستند.

• بیش از سه پنجره در یک دهانه

این نمونه ها بسیار اندک هستند و نمونه های موجود دارای چهار پنجره بودند.

تهران.خیابان فردوسی

3.2. تناسبات

میزان تناسب در هر پنجره به عوامل گوناگون از جمله تعداد پنجره های واقع در یک دهانه٫ تعداد لنگه های هر پنجره٫ مقدار نیاز فضا به نور و جهت قرارگیری پنجره بستگی دارد. در موارد گته شده تعداد لنگه ها اهمیت بیشتری دارد زیرا هرلنگه پنجره با توجه به جنس آن که چوب است و دارای عرض متوسط 40 تا 55 سانتی متر٫ و بلندی 130 تا 170 سانتی متر بوده است.

تناسات معموا پنجره در این دوره به طور متوسط چنین است:

پنجره های یک لنکه 1 به 4

پنجره های دو لنگه 3 به 5

پنجره های سه لنگه 3 به 4

پنجره های چهار لنگه 1 به 1

هم چنین نسبت سطح پنجره یا پنجره های یک دهانه به سطح کلی یک دهانه به طور متوسط 1 به 2 تا 1 به 3 است.

نمونه هایی از پنجره هایی با تناسبات 1 به 4 تا 1 به 1.

4.2 عناصر پیرامون پنجره

• بالکن

بسیاری از بالکن ها فاقد سقف هستند و نمونه های کمتری به شکل مسقف هستند.

بیشتر بالکن ها در مجاورت گذرگاه های عمومی بود و کسی به سهولت نمیتوانست از آن استفاده کند.بنابراین بالکن ها به دوصورت عمده بودند یا تبدیل به فضای بی مصرف یا انبار می شد و یا بالکن هایی که مورد بهره برداری قرار میگرفت و از مصالح گوناگون برای حفظ حریم استفاده می شد.

در واقع بالکن با جان پناه فلزی یکی از اقتباس های نادرست در معماری است. و پس از گذشت نیم قرن با فرهنگ جامعه ی ایرانی آمیخته نشده ست.

• ستون

موارد استفاده ی آن در بالکن های ستوندار و یا به صورت توکار و در ترکیب نما و پنجره و... است.

• جان پناه

• رخبام 

در ساده ترین حالت یک قرنیز آجری ست تا از فرسایش نما نیز جلوگیری شود.

از مقرنس های گچی یا سفالی و ابزار های تزیینی  به صورت آجرکاری گچبری و... استفاده شده ست که در این بخش به پرکارترین قسمت نما تبدیل شده ست.

عرض این نوار تزیینی به طور متوسط بین 20 تا 40 سانتی متر است.

5.2 تزیینات

• آجرکاری

از مهمترین مصالح معماری ایرانی آجر است.

علاوه بر آجرهای معمولی با استفاده از از انواع آجرهای پیش بر( آجرهایی که ابتدا آنها را براساس طرحی مشخص به شکل خاص در می آوردند و سپس می ریختند و سفال های طراحی شده ( قطعاتی از خشت که به گونه ای خاص طراحی و پخنه می شد) و نیز آجرهای سفال مهری ( آجرها و سفال هایی که به وسیله ی مهر به شکلی ویژه در می آمد یا نقشی معین بر روی آن ایجاد شده و سپس پخته می شد) طرح های بسیاری را در رخبام٫ قاب پنجره٫ لچکی ها و... ایجاد میکردند.

• کاشی کاری

بهره گیری از کاشی های هفت رنگ یا خشتی (دارای قطعاتی مربع شکل بودند که نفش ها با رنگ های گوناگون بر روی آن ترسیم می شد.) بسیار بیشتر از کاشی های معرق در این دوره مشاهده شده ست.

• گچبری

گچ٫ پس از آجر یکی از مهمترین مصالح در زیباسازی نما به شمار می رفته است و معمولا برای اندکی مصون بودن از عوارض طبیعی٫ نسبت به بیرونی ترین سطح نما٫ کمی عقب تر بود. و قطعه های گچبری سبب ایجاد سایه روشن در نما و حرکت بصری چشم می شد.

از انواع نقوش نیز میتوان نقش های اسلیمی با گچ٫ یا با استفاده از قطعه های سفال٫ و یا شاخ و برگ شبه طبیعی و یا نقوش انسانی را نام برد.

خیابان ناصر خسرو

خیابان ناصرخسرو

خیابان 30 تیر.موزه آبگینه

منبع: کتاب پنجره های قدیمی تهران/تالیف حسین سلطان زاده/عکس ها از رعنا جوادی