پنجره های قدیمی تهران ( قسمت اول)

معماری سنتی ایران روندی ملایم را تا دوره ی قاجار پیمود. در دوره ی قاجار همزمان با گسترش روابط اروپاییان با ایران زمینه های نفوذ فرهنگ و تمدن آنان در ایران نیز به تدریج آماده شد و معماری را تحت تاثیر قرار داد.

از جمله این تغییر و تحولات در پنجره ها و بازشوها صورت گرفت و پنجره ها در این دوره جنبه ی التقاطی به خود گرفت و با کنار هم گرفتن عناصری از معماری ایرانی و معماری فرنگی ترکیبی نو پدید آمد.

سعی داریم بدانیم... چه بود و چه شد... و اینکه چه خواهد شد را به شما می سپاریم...

در این قسمت شمارا با معماری سنتی ایران در خصوص پنجره آشنا میکنیم و در مطالب و پست های آتی با تحولات و ویژگی های پنجره در دوران قاجار بیشتر آشنا میشویم.

 پنجره در معماری سنتی ایران

1.کارکردهای پنجره

• تامین نور

هر فضای ساخته شده توسط عناصری مانند دیوار و سقف از فضای طبیعی متمایز میشود. حد و اندازه ی این محصوریت است که فضاهای بسته ( کاملا جدا از فضای باز مانند آب انبار و اصطبل) فضای نیمه بسته (مرتبط با فضای باز از طریق ردیفی از در و پنجره در یک جبهه یا دو جبهه) و فضای نیمه باز ( مانند ایوان و رواق) را به وجود آورده است.

تامین نور مهمترین کارکرد پنجره است و به عواملی مانند کارکرد٫ موقعیت ٫عمق و ارتفاع بستگی دارد.

• تهویه

به عواملی مانند دمای هوای محیط٫ مقدار رطوبت و سایر خصوصیات محیطی بستگی دارد. برای مثال برای تهویه ی مناسب در اقلیم مرطوب بهتر است پنجره ها در دو جبهه ی رو به روی هم قرار گیرند. البته پنجره تنها عنصر نیست و از عناصری مانند بادگیر نیز استفاده میکردند.

• منظر

زندگی در فضای بسته دارای نور و تهویه و بدون منظر ناخوشایند بوده است. به همین سبب همواره در بناهای درون گرا حیاط٫منظر بنا را شکل می داده است. اهمیت آن به خصوص در باغ ها خیلی زیاد بود و برای استفاده ی بهتر فضای برون گرا که بیشتر آنرا کوشک می نامیدند٫ میساختند. که معمولا سطح همکف بالاتر از سطح زمین بود و یا حتی آنرا دو طبقه میساختند تا دید بهتری داشته باشند.

رشت.اقامتگاه حاکم

• تزیین بنا

پنجره تنها برای تامین نیازهای نخستین مورد توجه نبود و نقشی مهم در تزیینات ایفا میکرد. به همین سبب شکل٫ اندازه٫ موقعیت و سازماندهی آن در نما مورد توجه بود و خصوصیات کالبدی آن به اقلیم٫ منظر٫ جنس مصالح و نوع سازه بستگی داشت.

تیسفون.ایوان کسری

• کارکرد های دیگر

از جمله ی آن کارکرد دفاعی پنجره یا روزن بود مانند کاروانسراهای برون شهری.

2.انواع پنجره

• پنجره

معمول ترین آن دولنگه و برای پنجره های کوچک یک لنگه بود و غالبا هر لته روی پاشنه ی چوبی میچرخید. دربعضی موارد قسمت پایینی با صفحه های چوبی پوشیده بود و تنها سطوح بالا شفاف بود.

• در_پنجره

انواعی از پنجره بودند که همزمان کارکرد در و پنجره داشتند. تنها تفاوت ظاهری آن با در ها وجود سطح شفاف در تمام یا قسمتی از آن است. 

میتوان الگوی ساده ی نشستن بر روی زمین را در پیدایش و شکلگیری و تدارم کاربرد در_پنجره تا دوران معاصر موثر دانست. با وجود اینکه خط افق دید در حالت نشستن در ارتفاع تقریبی شصت سانتی قرار داشت ولی با در نظر گرفتن فاصله ی متغیر شخص نسبت به پنجره و اینکه سطح کف اتاقها بالاتر از سطح حیاط بود و برای دید کافی٫ پنجره تا کف اتاق امتداد یافت.

• پنجره ی ارسی

نوعی پنجره ی چوبی و مشبک است که لنگه های آن به جای حرکت بر روی پاشنه ی گرد در داخل چارچوب به بالا حرکت میکند. عموما تمام سطح بیرونی اتاق را در بر میگرفت. هر پنجره ی ارسی شامل دو سطح ثابت ( کارکرد یک عنصر جداکننده مانند دیوار) و سطح متحرک ( برای مشاهده ی منظر و ورد نور و تهویه ی هوا) بود.

سطح مشبک آن چندید کارکرد داشت: ورود نور به فضا٫ تماشای منظر٫ تعدیل تابش نور آفتاب و گرمای تابستان٫ حفظ حریم و محرمیت به دلیل شبکه ی ریز چوبی.

محل استفاده ی آن در فضاهای درونی در بالاخانه ها و اتاق های گوشواره در یک یا دو سوی تالارهای بزرگ و مرتفع بود زیرا بسیاری از اوقات که مجالس خاص و مردانه در تالار یا اتاقهای بزرگ پنج دری یا هفت دری برگزار میشد و زنان که در اتاقهای بالاخانه یا گوشوار که در بالا و دوسوی تالار واقع شده و از یک سمت به آن دید داشتند٫ می نشستند و از پشت پنجره ی ارسی بدون آنکه دیده شوند بر فضای تالار اشراف می یافتند.

• روزن

نوعی پنجره ی غالبا کوچک که در بیشتر موارد برای نور گیری و تهویه در حجره ها مدرسه ها و یا کاروانسراها و فضاهای خدماتی مانند مطبخ و دهانه های بازار سرپوشیده و کمتر برای منظر استفاده می شده است.

گاهی تنها شامل حفره بود و گاهی روی آن را با صفحات مشبک چوبی و آجری و کاشی و گچبری می پوشاندند. اغلب به شکل مربع و مستطیل و مثلث و دایره و در دوره ی قاجار به شکل بیضی نیز طراحی شده است.

• شباک

سطحی مشبک دارای فضای پر و خالی به نحوی که از یک سو بتوان سوی دیگر را دید٫ شبکه یا شباک نامیده میشد.

از دلایل استفاده ی آن: محدود کردن دید از بیرون به درون٫ تامین سایه٫ تامین دید بدون مانع برای جریان هوا و با مصالحی مانند آجر کاشی سنگ چوب و گچ.

نایین.مدرسه ی متصل به مزار سلطان سید علی (ع)

فضای بالای پله ها با شباک محصور شده است.

• جامخانه

نوعی پنجره که بر فراز پوشش های گنبدی بوده است. به ویژه در حمام ها و...

غالبا از یک سطح کروی سفالین و یا شکلی دیگر که تعدادی حفره ی مدور در آن ایجاد می شد و بر روی هریک از آنها یک جام شیشه به کمک بتونه یا گل رس و موم قرار میدادند تا برداشتن آنها را امکانپذیر کند. این ویژگی موجب شد تا از آن در حمام ها برای تامین نور و تنظیم حرارت و رطوبت استفاده شود.

3.نحوه ی تامین سایه

• تابش بند ( تیغه هایی عمودی در بین پنجره ها با عمق 50 تا 70 سانتی متر )
• سایه بان
• پرده
• سطوح مشبک

4.نقش پنجره در نمای ساختمان

• نقش پنجره در طراحی نما

پنجره به عنوان یک عنصر مهم معماری٫ مهمترین نقش را در طراحی نما ایفا میکند. در زمینه ی اهمیت نقش پنجره در طراحی فضاها ٫کافی ست به نامگذاری اتاق ها مانند اتاق های سه دری٫ پنج دری٫ هفت دری و ارسی و... که برگرفته از تعداد پنجره های فضاست توجه شود.

تهران.خیابان هدایت.مسکونی

هماهنگ سازی پنجره با نمای ساختمان

بسیاری از طاق نماها را میتوان نوعی پنجره ی کور به شمار آورد که هدف اصلی طراحی و ساخت آنها غالبا تریین یک دیوار است. نمای طاق کسری را می توان نمونه ی خوبی در این زمینه دانست. سراسر نمای هر طبقه به تعدادی دهانه و هر دهانه به تعدادی طاقنما یا پنجره ی کور تقسیم شده است.

تیسفون.ایوان کسری

• نحوه ی تقسیم بندی نما

در معماری سنتی ایران عموما سطح نما متناسب با اندازه ی اتاقها و سایر فضاهای واقع در پشت آن٫ تقسیم بندی می شود

بعضی موارد سطح دیوار را با گچ یا کاهگل می پوشانند و تنها در سطح جرز و دیگر سطوح آسیب پذیر مانند ازاره از آجر استفاده میکردند.

و یا تمام سطح نما با آجر پوشانده می شد و جرزها را به طور متوسط ده سانتی متر ضخیم تر میساختند.

به هر صورت نتیجه ی این اقدام در نما٫ تقسیم بندی سطح نما بر پایه ی نظام سازه ای بناست.

• مقدار سطح پنجره نسبت به دهانه

این نسبت از عوامل گوناگونی تاثیر میپذیرد مانند: کارکرد اصلی هر فضای محصور و بسته٫ موقعیت قرارگیری پنجره نسبت به جهت های جغرافیایی٫نوع اقلیم و ویژگی های محیطی مانند درجه حرارت و برودت٫ حوزه ی نفوذ بنا از لحاظ کارکردی (عمومی٫ خصوصی٫ نیمه خصوصی) و نوع طبقه ای که دهانه آن مورد بررسی قرار میگیرد.

این نسبت از صفر درصد ( در انبار ) تا صد درصد ( دهانه ی تمام پنجره ی ارسی ) تغییر میکند.

نمونه ی نمای ساختمان با پنجره ی زیاد

5.نحوه ی شکل گیری پنجره

• نقش هندسه در شکل گیری پنجره ها

ناپسند دانستن تقلید از نقش ها و صورت های انسانی و حیوانی در نقاشی و سایر هنر های تصویری و تجسمی٫ به تدریج موجب شد که تقلید از طبیعت٫ در فرهنگ بسیاری از هنرهای اسلامی مورد توجه قرار نگیرد. به همین جهت هنرمندان به ترکیب های هندسی و انتزاعی توجه بسیار کردند.

برای به دست آوردن نقش های هندسی٫ به طور معمول٫ نخست از ساده ترین شکل های هندسی مانند مربع٫ دایره و مثلث استفاده می شد. ویژگی های هندسی هریک از شکل ها٫ نقش موثری در نحوه ی کاربرد آنهارا داشت.

برای مثال امکان استفاده از شعاع دایره برای تقسیم محیط آن به 6 و 12 و 24 موجب اهمیت یافتن برخی اعداد در طبقه و تقسیم بندی بعضی از پدیده های طبیعی و اجتماعی شد برای مثال شمارش برخی از کالاها به جین یا دوجین.

غالبا برای هرگونه نوآوری در طرح های هندسی٫ نخست سطح مورد نظر به تعدادی شکل هندسی پایه یا مبنا تقسیم میشود. و سپس با استفاده از نقاط مهم هندسی٫ شکل اصلی و فرعی ترسیم و خطوط زاید حذف میشود. و با مصالح و رنگ مختلف بر غنای آن افزوده میشود.

برای مثال در پنجره های ارسی با ترکیب های هندسی و گره سازی ٫ به همراه شیشه های رنگی٫ سطوح زیبا پدید می آید.

آلت چینی هشت چهار لنگه پنجره ی چوبی مسحد جامع اصفهان

آلت چینی هشت شانزده در زمینه ی مربع در خانه ای در کاشان

• شکل پنجره

پنجره های قدیمی و سنتی غالبا به شکل مستطیل یا گاه مربع بود و در بعضی موارد شکل سطحی دارای زاویه های قایم و یک بخش ثابت با طاقی جناغی٫ کلیل و ... می شد.

در این بخش به ندرت از طاق های هلالی گرد و نیم دایره استفاده میکردند. در پاره ای موارد با نعل درگاهی سطح ثابت و متحرک از هم جدا می شد.

در دوره ی قاجار تحولی در شکل درها و پنجره ها پدید آمد و این دگرگونی شامل تغییر شکل ضلع بالای بعضی از درها و پنجره های بازشو از مستطیل به قوس یا هلال که گرایش اعیان بود٫ می شد.

هم چنین در پنجره ی ارسی از قواره کاری (هنری تزیینی با چوب با نقوش مدور و منحنی رایج در دوره ی قاجار) بیشتر از گره سازی استفاده شد.

قواره کاری نسبت به گره سازی با سطوح شیشه ی بزرگتر بیشتر از گره سازی تمایل به ورود نور به خانه دارد.

قواره کاری در ارسی بالاخانه ی کاخ الماس گلستان

قواره کاری سر در ارسی کاخ شمس العماره

تا به اینجا تا حدودی با اهمیت پنجره در معماری سنتی مان آشنا شدیم.

در قسمت آتی٫ با تحولات دوره ی قاجار ( دوران انتقال ) و ورود معماری فرنگی و عناصر معماری فرنگی و ویژگی های پنجره ها اعم از انواع آن٫ تعداد آن٫تناسبات آن٫ عناصر همجوار و تزیینات آن آشنا میشویم.

منبع: کتاب پنجره های قدیمی تهران/تالیف حسین سلطان زاده/عکس ها از رعنا جوادی