فتوت و جوانمردی در معماری - قسمت نخست

"فتوت" از ریشه‌ی "فتی"، واژه‌ای اصالتا عربی است. در فرهنگ‌های لغات که بنگرید، تعاریفی نظیر "جوانمردی، سخا، کرم و بخشندگی" آمده است. اما ماجرای فتوت به همین سادگی نیست. فتوت پیش از آنکه یک خصلت مشخص یا صفت اخلاقی یا عادت رفتاری باشد، بیانگر نوعی سبک زندگی (لایف استایل) است که ناظر بر اعمال فردی و وجوه اجتماعی زندگی افراد است. در طول تاریخ بزرگان زیادی به این آیین درآمده‌اند و اصطلاحا "فتی" یا جوانمرد خوانده شده‌اند. حضرات ابراهیم و یوسف (ع) در متون مذهبی و قرآنی فتی شناخته شده‌اند. حضرت علی (ع) نیز با این لفظ خوانده شده است. عبارت معروف "لافتی الا علی" که از جانب پیامبر نقل شده است نیز بر همین موضوع دلالت دارد.

معنی دقیق فتوت در طول تاریخ همواره متغیر بوده. در هر برهه‌ی زمانی هم تعاریف متعددی توسط بزرگان این سیره ارائه شده است. پس روشن است که نمی‌توان انتظار معنایی عام و دقیق از این واژه داشت. در زمان‌های جنگ و ناامنی، جوانمرد (فتی) به کسانی گفته می‌شد که شجاعت، ایثار و دلاوری مثال زدنی‌ای داشتند. در شرایط دیگر که ثبات و امنیت بیشتری در جامعه حکم‌فرما بود، افرادی که برای تزکیه‌ی نفس و تقویت ایمان خود می‌کوشیدند جوانمرد نامیده می‌شدند. حتی در برخی از دوره‌های تاریخی جوانمردان مشغول امور صرفا دنیوی، خوشگذرانی، لهو و لعب و نظایر آن می‌شدند. اما به هر حال در تمام این شرایط، جوانمردان قشرِ مورد اعتماد جامعه بودند. عیّارانی که دست افتادگان می‌گرفتند، هوای فقرا را داشتند، نگهبان محله‌ها بودند و در قحطی و سختی و مشکلات اجتماعی همواره پیشگام و دلسوز مردم بودند و نیز بعضا از ادبیات و پوشش مخصوصی نیز بهره می‌بردند.

نظام تربیتی‌ای که جوانمردان را پرورش می‌دهد، نظامی شیخ و مریدی است. که نشستن در مقام شیخ و مرید هرکدام نیازمند زمینه‌های بسیار است. فردی که در این مکتب آموزش می‌بیند، آداب مختلفی در راه رفتن، نشستن، خوردن و آشامیدن، سلام کردن، داد و ستد و... را می‌آموزد که در یک کلام هم رفتارهای فردی را کنترل می‌کند و هم رفتارهای اجتماعی. در دوره‌های مختلف تاریخ، جوانمردان گوناگونی شروع به خلق رساله‌ها یا کتاب‌هایی تحت عنوان "فتوت‌نامه" کردند. فتوت‌نامه‌ها به بیان اصول اخلاقی و منش و عقاید جوانمردان می‌پردازند. حدودا از قرن هشتم هجری به بعد، آیین فتوت وارد پیشه‌ها و صنایع گوناگون شد. پیشه‌وران و صنعت‌گران مختلف خود را منتسب به یک شخصیت جوانمرد تاریخی می‌دانستند و اصول و آیین مشخصی برای حرفه‌ی خودشان تدوین می‌کردند. پیشه‌ی بنّایان و معماران نیز فتوت‌نامه‌ی مخصوص خودشان را داشتند که نکات اخلاقی‌ واجب بر یک بنّا را گوشزد می‌کرد. در این رساله اصول اخلاقی خرد و کلانی بررسی می‌شوند که یک معمار باید در حین کار ملاحظه نماید. در پست‌های آتی بخشی از این رساله‌ی نفیس و ارزشمند در اختیار مخاطبان "معماری ما" قرار خواهد گرفت.