سبک ها (شیوه ها) ی معماری ایرانی

پیرنیا معماری ایران را با تقسیم بندی آن به شش شیوه مورد بررسی قرار داده است. این تقسیم بندی کمک می کند تا بتوان ویژگی های دوره های مختلف را مورد توجه و ارزیابی قرار داد و شمایی کلی از روند شکل گیری ویژگی های مختلف را در دست داشت. از این رو در این قسمت، بر همین اساس، به طور خلاصه به بررسی این شش شیوه می پردازیم. شیوه های معماری ایران که در دوره ها و مکان های مختلف متبلور شده اند، به صورت زیر دسته بندی می شوند:

1. شیوه ی پارسی: این شیوه نخستین شیوه ی معماری ایران است که روزگار هخامنشیان تا حمله ی اسکندر به ایران، یعنی از سده ششم پیش از میلاد تا سده ی چهارم را در بر می گیرد. (پیرنیا، 1392، ص 40). شیوه ی پارسی به طور کلی، شامل استفاده از تیر و ستون، آسمانه ی تخت، استفاده از چوب و ساختار چهارباغ بوده است. (فخیمی، 1397، ص 21 و 22) از جمله ساختمان های شاخص این شیوه می توان به پاسارگاد، تخت جمشید و نقش رستم اشاره نمود. (پیرنیا، 1392، ص 39) ویژگی های این شیوه را می توان به صورت زیر خلاصه کرد:

• ساخت ساختمان روی صفه.
• درون گرایی (به ویژه در تخت جمشید و شوش).
• ارتباط بخش های فرعی با ساختمان اصلی از طریق راه های پنهانی.
• ساخت سایه بان و آفتاب گیر در جاهای ضروری.
• زیبا سازی پیرامون ساختمان ها با استخر و آبنما.
• آسمانه ی تخت چوبی و شیبدار با تیرریزی عمود بر هم  و دهانه های بزرگ و آسمانه ی خمیده و تاق در زیرزمین.
• ساخت دیوارهای جداکننده با خشت.
• استفاده از سنگ بریده و منظم و گاه صیقلی.
• پوشش کف با مصالح مرغوب.
• نماسازی بیرونی با سنگ تراش و فضای درونی با کاشی لعابدار.
• استفاده از پایه ی ستون و سرستون، آرایش سرستون ها با جزییاتی که برای بارگذاری تیرچه ها متناسب باشد.
• آرایش پلکان ها با نقش های برجسته و کنگره های زیبا و متناسب.
• برش دقیق و ظریف درگاه ها و آرایش سردر ها. (پیرنیا، 1392، ص 90 و 91)

      نقش رستم

      پاسارگاد

2. شیوه ی پارتی: «این شیوه پس از حمله ی اسکندر به ایران پدیدار شد و در دوره ی اشکانی، ساسانی، صدر اسلام و در بعضی جاها حتی بعد از اسلام تا سده سوم و چهارم هجری دنبال شده است» (پیرنیا، 1392، ص 94). از جمله ساختمان های شاخص این شیوه می توان به کاخ آشور، آتشکده فیروز آباد، آتشکده نیاسر، کاخ سروستان، ایوان مداین اشاره نمود. (پیرنیا، 1392، ص 92 و 93) ویژگی های این شیوه را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:

• استفاده از مصالح بومی.
• استفاده از گنبد و پوشش های طاقی و قوسی.
• رسمیت یافتن حیاط مرکزی.
• مصالح در زمان اشکانیان: سنگ های پاکتراش و در زمان ساسانیان: اکثرا خشت خام، خشت پخته و سنگ لاشه.
• برای تزیین، کاشی های لعاب دار و لاجورد و اندود گچ (گچبری های ویژه در زمان ساسانیان به اوج می رسد.)
• فرش کف کاخ ها با سنگریزه های رنگی.
• استفاده از گوشه سازی های چوبی، سکنج، ترمبه و فیلپوش در زیر گنبدها، ساخت مایه های بوم آورد، سنگ لاشه، خشت و آجر، ملات گیرچارو. (فخیمی، 1397، ص 22 و 23)
• گوناگونی در طرح و اجزای آن.
• درونگرایی با میانسرا.
• عظمت دادن به ساختمان ها با بلند ساختن آن ها.
• بهره گیری از آسمانه های خمیده تاقی و گنبدی (تاق آهنگ، تاق و تویزه، نیم گنبد) و چفد مازه دار برای تاق ها و گنبدها (پیرنیا، 1392، ص 126 و127)

     

     آتشکده ی نیاسر (عکس از مینا یاسمی)

3. شیوه خراسانی: این شیوه پس از اسلام در اطراف خراسان شکل گرفت و از قرن اول ه.ق. تا دوره آل بویه و دیلمیان در قرن چهارم ه.ق ادامه داشت. (فخیمی، 1397، ص 23) مسجد جامع فهرج،  تاریخانه ی دامغان، مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع نایین، مسجد جامع نیریز از جمله آثار شاخص این سبک هستند. (پیرنیا، 1392، ص 130 و 131) ویژگی های این شیوه را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:

• بنای شاخص این شیوه، مسجد است.
• مساجد عمدتا با الهام از مساجد صدر اسلام، چهل ستونی و شبستانی هستند.
• معماری ساده و خالی از تکلف.
• مصالح ساده و بومی.
• دور شدن از تزیینات در داخل و خارج بنا.
• متأثر از هنر ساسانیان، قوس ها به صورت بیضی یا تخم مرغی هستند. (فخیمی، 1397، ص 23 و 24)

 

                                                            

     تاریخانه دامغان (عکس از مینا یاسمی)

4. شیوه ی رازی: این شیوه با رو ی کار آمدن سلجوقیان آغاز شد و در دوره ی آل زیار، سامانیان، خوارزمشاهیان تا حمله مغول ادامه داشت. (فخیمی، 1397، ص 24) مقبره ی امیراسماعیل سامانی، گنبد قابوس، مسجد جامع زواره، گنبد سرخ مراغه از جمله آثار شاخص این سبک هستند. (پیرنیا، 1392، ص 156 و 157) ویژگی های این شیوه را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:

• «پدید آمدن ساختمان با کارکردهای متفاوت همچون مدارس، آرامگاه ها و...
• استفاده از طرح چهار ایوانی در بناها.
• استفاده از تاق های چهار بخش، کاربندی، تاق کلنبو و تاق چهار ترک.
• ساخت گنبد به روشهای مختلف همچون گنبد رک و گسسته ناری و ابداع گنبد دو پوسته و گنبد ترکین با تویزه.
• استفاده دوباره از مصالح مرغوب در بناها.
• به کار بردن آجر پیشبر به دو صورت لعاب دار و بی لعاب.
• ابداع شیوه معقلی که گره سازی با آجر و کاشی است.
• به کار بردن نگاره های آجری با خطوط شکسته و مستقیم.
• به کار بردن انواع گچبری ها در بناها» (فخیمی، 1397، ص 24).

مقبره امیراسماعیل سامانی/ گنبد قابوس

5. شیوه ی آذری: این شیوه در دوره ی ایلخانیان و تیموریان (در سمرقند و بخارا) رواج داشت. (فخیمی، 1397، ص 25) مقبره ی الجایتو در سلطانیه، مسجد جامع یزد، میرچخماق یزد، مسجد کبود تبریز از جمله آثار شاخص این سبک هستند. (پیرنیا، 1392، ص 204 و 205) ویژگی های این شیوه را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:

• استفاده از پیمون بندی و بهره گیری از عناصر یکسان.
• بهره گیری از هندسه و تنوع در طراحی در تهرنگ ساختمان در نهاز (بیرون زدگی) و نخیر (تو رفتگی).
• ساختمان ها در اندازه ی بسیار بزرگ ساخته می شد.
• استفاده از انواع نقشه با میانسرای چهار ایوانی.
• نماسازی با استفاده از آجر یا با گچ، اندود و نقاشی روی آن.
• استفاده از کاشی معرق. (پیرنیا، 1392، ص 214 و 222 )

    مسجد جامع یزد (عکس از مینا یاسمی)

6. شیوه ی اصفهانی: «این شیوه کمی پس از روی کار آمدن صفویان از زمان قره قویونلوها آغاز شده و در پایان روزگار محمدشاه قاجار، دوره ی نخست آن به پایان رسید. دوره ی دوم آن، زمان پسرفت (انحطاط) این شیوه است، که در واقع از زمان افشاریان آغاز شد و در زمان زندیان دنبال شد. ولی پسرفت کامل از زمان محمدشاه آغاز شد و در دگرگونی های معماری تهران و شهرهای نزدیک به آن آشکار شد. البته در گوشه و کنار ایران، در شهرهایی که به دور از این روند بودند، ساختمان های ارزشمندی ساخته شد، بویژه خانه های زیبایی که زمان قاجاریان ساخته شده است. از آن پس دیگرشیوه ای جانشین شیوه ی اصفهانی نشد و با اینکه تلاش شد این رشته پیوسته در معماری ایران پاره نشود، اما دیگر معماری آن سیر و روند تکاملی پیشین را پی نگرفت» (پیرنیا، 1392، ص 272).  مسجد امام اصفهان، مسجد شیخ لطف الله، مدرسه ی خان شیراز، مجموعه ی گنجعلی خان، مسجد حکیم، چهلستون، هشت بهشت، مدرسه امام (سلطانی)، مدرسه آقابزرگ کاشان از جمله آثار شاخص این سبک هستند. (پیرنیا، 1392، ص270 و 271) ویژگی های این شیوه را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:

• رواج استفاده از کاشی خشتی و هفت رنگ. (پیرنیا، 1392، ص 282)
• ساده شدن طرح ها که در بیشتر ساختمان ها، فضاها چهارپهلو هستند.
• هندسه ساده و سادگی طرح ها.
• در طرح ساختمان ها نخیر و نهاز (بیرون زدگی و تورفتگی) کمتر شد لیکن ساخت گوشه های پخ از این زمان آغاز شد.
• پیمون بندی و بهره گیری از اندام ها و اندازه های یکسان در ساختمان دنبال شد. (پیرنیا، 1392، ص 279)

هشت بهشت اصفهان (عکس از مینا یاسمی)

مسجد، مدرسه، آرامگاه و زیارتگاه، حسینیه تکیه و مصلی، پل، کاخ، کاروانسرا، حمام، قلعه، آب انبار، بازارها، خانه، باغ و کوشک از جمله  بناهایی که به طور عمده در شیوه های مختلف معماری ایران ساخته شده اند.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

منابع:

• پیرنیا، محمدکریم، (1392)، سبک شناسی معماری ایرانی، تدوین دکتر غلامحسین معماریان، چاپ چهاردهم، تهران، انتشارات سروش دانش.
• فخیمی، محمدمهدی، (1397)، بازشناسی معماری ایرانی؛ مفاهیم و مصادیق، چاپ اول، تهران، محمدمهدی فخیمی.